बदलत्या जागतिक हवामानामुळे (Climate Change) आज शेती व्यवसाय एका मोठ्या संकटातून जात आहे. विशेषतः फळपिकांच्या उत्पादकतेवर (Fruit Crop Productivity) याचा सर्वाधिक आणि थेट परिणाम दिसून येत आहे. अनियमित पाऊस, वाढलेले तापमान, अवकाळी पाऊस आणि गारपीट यांसारख्या नैसर्गिक लहरींमुळे फळांच्या उत्पादनात लक्षणीय घट होते, परिणामी शेतकऱ्यांचे मोठे आर्थिक नुकसान (Financial Loss) होते.
हवामान बदलामुळे फळपिकांवर होणारे प्रमुख परिणाम
fal piv vima yojana फळझाडांना त्यांच्या वाढीच्या प्रत्येक टप्प्यावर विशिष्ट हवामानाची गरज असते. या चक्रात थोडा जरी बदल झाला, तरी त्याचा अनिष्ट परिणाम दिसून येतो:
- तापमान वाढ: अति उष्णतेमुळे फळांमध्ये रस कमी होतो, आकार लहान राहतो किंवा झाडावरच फळे फुटतात/गळून पडतात. आंब्यासारख्या पिकांमध्ये मोहर गळतो, तर लिचीसारख्या फळांची गुणवत्ता बिघडते.
- अवकाळी पाऊस/गारपीट: फळे काढणीच्या वेळेस अवकाळी पाऊस झाल्यास फळांवर डाग पडतात, गुणवत्ता खालावते आणि मार्केटमधील दर कमी मिळतो. गारपीट झाल्यास तर संपूर्ण बाग उद्ध्वस्त होते.
- अनियमित पर्जन्यमान: जेव्हा पाणी हवे असते, तेव्हा पाऊस पडत नाही (दुष्काळ) आणि जेव्हा नको असतो, तेव्हा अतिवृष्टी होते. याचा थेट परिणाम फळांच्या वाढीवर, फुलोऱ्यावर आणि मुळांच्या आरोग्यावर होतो.
- कीड आणि रोगांचा प्रादुर्भाव: हवामानातील बदलांमुळे कीटक आणि रोगांच्या जीवनचक्रावर परिणाम होतो, ज्यामुळे त्यांचा प्रादुर्भाव वाढतो.
या संकटावर मात करण्यासाठी शेतकऱ्यांनी काय करावे? (उपाययोजना)
बदलत्या हवामानाशी जुळवून घेण्यासाठी आणि शेतीला अधिक शाश्वत (Sustainable) बनवण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञान आणि जुन्या पारंपरिक ज्ञानाचा समन्वय साधणे आवश्यक आहे.
- संरक्षित शेतीचा अवलंब:
- पॉलिहाउस (Polyhouse) / शेडनेट (Shednet) चा वापर करून तापमान आणि आर्द्रता नियंत्रित करावी. यामुळे उच्च-मूल्याच्या (High-value) फळपिकांचे उत्पादन घेणे शक्य होते.
- अचानक बदलणाऱ्या हवामानापासून (गारपीट, अतिवृष्टी) फळपिकांचे संरक्षण करण्यासाठी ही पद्धत प्रभावी आहे.
- पाणी व्यवस्थापन (Water Management):
- ठिबक सिंचन (Drip Irrigation) पद्धतीचा वापर करून पाण्याची बचत करावी आणि झाडांना गरजेनुसार योग्य प्रमाणात पाणी द्यावे.
- शेततळी आणि साखळी बंधाऱ्यांच्या माध्यमातून जलसंधारण (Water Conservation) करावे.
- पीक पद्धतीत बदल:
- हवामान-अनुकूल जातींची निवड: बदलत्या हवामानाचा सामना करू शकतील अशा स्थानिक किंवा नवीन विकसित केलेल्या फळपिकांच्या जातींची लागवड करावी.
- आंतरपीक पद्धती: एकच पीक घेण्याऐवजी आंतरपीक पद्धतीचा अवलंब करावा. यामुळे एका पिकाचे नुकसान झाल्यास दुसरे पीक आर्थिक आधार देऊ शकते.
- पिकांवरील ताण कमी करण्याचे तंत्रज्ञान:
- केओलीन (Kaolin) सारख्या घटकाची फवारणी करून पानांवर पांढरा थर तयार करावा. यामुळे सूर्यप्रकाश परावर्तित होऊन पानांचे तापमान कमी होते आणि बाष्पीभवनाचा (Evaporation) वेग मंदावतो, ज्यामुळे पाणीटंचाईच्या काळात फळपिकांना मोठा फायदा होतो.
- फळपीक विमा योजना:
- प्रधानमंत्री पीक विमा योजनेअंतर्गत (PMFBY) फळपीक विमा काढून घ्यावा. नैसर्गिक आपत्तीमुळे नुकसान झाल्यास त्वरित आर्थिक मदत मिळविण्यासाठी ही योजना अत्यंत महत्त्वाची आहे.
बदलत्या हवामानाचा फळपिकांच्या उत्पादकतेवर होणारा परिणाम निश्चितच चिंताजनक आहे, पण योग्य व्यवस्थापन (Management), तंत्रज्ञान आणि सरकारी योजनांच्या मदतीने शेतकरी या संकटावर यशस्वीपणे मात करू शकतात.